Đại cương
Thay huyết tương (Plasma exchange – PEX) là phương pháp loại bỏ các chất có trọng lượng phân tử lớn hơn 15.000 daltons (kháng thể tự miễn, phức hợp miễn dịch, cryoglobulin, các chất gắn vào protein, nội độc tố, các độc chất mà không đáp ứng với liệu pháp điều trị thông thường) ra khỏi cơ thể cùng với huyết tương của bệnh nhân (bn) và được thay thế bằng huyết tương mới hoặc dịch thay thế khác với thể tích tương đương huyết tương bị loại bỏ. Do đó làm cải thiện tình trạng bệnh và giúp cho bn được hồi phục nhanh chóng.
Chỉ định
Các bệnh lý có sự lưu hành kháng thể trong máu
Bệnh lý viêm đa rễ thần kinh mất myelin cấp và mãn.
Bệnh lý đa dây mất myelin có IgG và IgA.
Hội chứng Guillain-Barré
Bệnh viêm mất myelin cấp tính hệ thần kinh trung ương.
Nhược cơ
Hội chứng nhược cơ Lambert-Eaton.
Hội chứng Goodpasture’s
Thrombotic thrombocytopenic purpura (TTP)
Ban xuất huyết sau truyền máu
Tan máu sơ sinh
Bệnh ngưng kết lạnh
Những chất ức chế yếu tố đông máu.
Viêm cầu thạn tiến triển nhanh.
Lupus ban đỏ hệ thống
Hội chứng Raynaud’s
Xơ cứng đa ổ tiến triển
Xơ cứng hệ thống tiến triển
Thiếu máu do tan máu tự miễn
Viêm mạch
Các chỉ định khác
Suy gan cấp
Tăng bilirubin máu nặng… mà có nguy cơ đe dọa tính mạng bn
Tình trạng rối loạn đông máu nặng do giảm các yếu tố đông máu
Cơn bão giáp
Ngộ độc hoặc quá liều thuốc
Bệnh ứ đọng axit phytanic
Tăng cholesterol, lipoprotein máu
Hội chứng tăng độ nhớt máu
Suy thận cấp do bệnh đa u tủy xương
Hội chứng tan máu do urê huyết
Chống chỉ định
Không có chống chỉ định.
Thận trọng trong một số trường hợp sau:
Bn dị ứng với dịch thay thế (hay gặp khi xử dụng plasma tươi đông lạnh làm dịch thay thế)
Bn đang hạ huyết áp: phải nâng huyết áp về giá trị bình thường của bn trước khi tiến hành thủ thuật
Bn đang có rối loạn đông máu: cần chú ý trong quá trình đặt catheter tĩnh mạch (TM) để lọc máu.
Chuẩn bị
Nhân viên y tế
1 bác sĩ và 2 điều dưỡng đã được đào tạo về thực hành PEX.
Bác sĩ: đội mũ, đeo khẩu trang, rửa tay, mặc áo và đi găng vô khuẩn
Điêu dưỡng: đội mũ, đeo khẩu trang, phụ giúp bác sĩ làm thủ thuật
Phương tiện
Máy lọc máu có chức năng thay huyết tương của các hãng như: B/Braun, Gambro, Asahi kasei…
Dịch thay thế: tùy thuộc vào từng bệnh lý cụ thể
Huyết tương tươi đông lạnh
Hoặc albumin 5%
Hoặc albumin 5% kết hợp với 500 ml dịch cao phân tử
Thể tích dịch thay thế cho 1 đơn vị thể tích PEX được tính theo công thức
Vdịch thay thế = (1-Ht)x(0,065 x Wkg)
Hoặc ước tính 40ml/Kg/lần cho 1 đơn vị thể tích thay thế
Tổng số lượng huyết tương cho 1 lần thay thế tùy thuộc vào từng bệnh lý cụ thể (xin xem kỹ thuật PEX của từng bệnh lý)
Dịch để khởi động, chuẩn bị máy: NaCl 0,5% 4000ml
Bộ túi, dây, quả tách huyết tương
Bàn làm thủ thuật.
Áo mổ, săng có lỗ vô khuẩn
Găng tay vô khuẩn: 4 đôi
Bơm tiêm 10 ml: 6 chiếc
Betadin 10%: 50 ml
Máy monitor theo dõi chức năng sống: nhịp tim, SpO2, nhịp thở, huyết áp.
Các thiết bị và thuốc cấp cứu: bóng ambu, máy thở, ống nội khí quản, adrenalin1mg, dimedron, methylpresnisolon 40mg…
Thuốc:
Chống đông heparin: 50.000 đơn vị
Canxiclorua 2gram (tiêm TM 1gram sau vào PEX 30 phút và ngay trước khi kết thúc PEX 30 phút).
Methylpresnisolon 80 mg tiêm TM trước khi tiến hành PEX 30 phút với mục đích dự phòng phản ứng dị ứng.
Bệnh nhân
Giải thích cho bn, gia đình bn biết lợi ích và tác dụng phụ của PEX.
Bn nằm ngửa, đầu cao 300 (nếu không có hạ huyết áp).
Chân bên đặt catheter TM: duỗi thẳng & xoay ra ngoài.
Nếu đặt TM cảnh trong: đầu bằng, mặt quay sang bên đối diện.
Hồ sơ bệnh án
Gia đình hoặc bn ký cam kết làm thủ thuật.
Ghi phiếu chỉ định PEX: máy tách huyết tương, tốc độ máu, tốc độ dịch thay thế, liều chống đông heparin.
Ghi hồ sơ bệnh án: số lượng dịch thay thế, thời gian tiến hành, kết thúc PEX, chức năng sống (mạch, HA, nhịp thở…) trong quá trình PEX.
Các bước tiến hành
Bước 1: đặt catheter TM (xin xem bài đặt catheter TM để lọc máu)
Bước 2: thiết lập vòng tuần hoàn ngoài cơ thể
Bật nguồn điện, chọn phương thức điều trị “Plasma Exchange”, sau đó lắp màng lọc tách huyết tương và dây dẫn máu theo chỉ dẫn.
Đuổi khí có trong màng lọc và dây dẫn, thường dùng dung dịch natriclorua 0,9% có pha heparin 5000UI / 1000ml.
Kiểm tra toàn bộ hệ thống an toàn của vòng tuần hoàn ngoài cơ thể (các khoá, đầu tiếp nối của máy).
Bước 3: nối đường máu ra (ống thông màu đỏ) với tuần hoàn ngoài cơ thể, mở bơm máu tốc độ khoảng 60 – 70 ml/ phút, bơm liều đầu heparin 20 đvị/kg rồi duy trì heparin 10 đvị/kg/giờ, khi máu đến 1/3 quả lọc thì ngừng bơm máu và nối tuần hoàn ngoài cơ thể với đường tĩnh mạch (ống thông màu xanh) và tăng dần tốc độ máu lên đến khoảng 100 – 120 ml/phút.
Bước 4: đặt các thông số cho máy hoạt động.
Lưu lượng máu khoảng 100 -120 ml / phút (phụ thuộc huyết áp)
Liều heparin liều đầu 20 đvị/kg, liều duy trì 10 đvị/kg/giờ.
(thận trọng và điều chỉnh liều khi bn có rối loạn đông máu)
Lưu lượng huyết tương cần tách bỏ 20ml / phút.
Làm ấm huyết tương hoặc dịch thay thế ở nhiệt độ 37oC.
Bước 5: sau khi PEX xong phải rửa sạch hai nòng catheter TM bằng NaCl 0,9% sau đó bơm vào mỗi bên 12.500 đơn vị heparin nhằm mục đích không bị tắc catheter TM để lưu qua lần lọc sau. Cần sát khuẩn kỹ catheter bằng dung dịch betadin, sau đó băng kín lại.
Theo dõi
Lâm sàng:
Ý thức, mạch, nhiệt độ, huyết áp, nhịp thở, SpO2.
Các thông số máy thở. ( nếu bệnh nhân đang thở máy)
Các phản ứng dị ứng: mẩn ngứa, mề đay, khó thở, sốc phản vệ.
Các biến chứng chảy máu: chảy máu dưới da, niêm mạc, đường tiêu hoá, hô hấp, não, chân ống thông TM. Kiểm tra liều heparin.
Theo dõi các thông số trên máy lọc huyết tương.
Áp lực đường động mạch (áp lực vào máy).
Áp lực đường tĩnh mạch (áp lực trở về bn).
Áp lực trước màng.
Áp lực xuyên màng.
Xử trí các biến cố khi pex (có thể phải dừng cuộc lọc).
Dị ứng: Dimedron 10 mg tiêm bắp
Sốc phản vệ: bắt buộc phải dừng quá trình PEX. Tiêm Adrenalin 1/3 ống tiêm TM, tiêm nhắc lại nếu cần cho đến khi HATT > 90 mmHg (xem xử trí sốc phản vệ)
Đông màng và bầu bẫy khí, vỡ màng: dừng cuộc lọc
Tắc hay tuột catheter TM: đặt lại catheter TM
Khí lọt vào tuần hoàn ngoài cơ thể: giảm tôc độ máu, dung bơm tiêm hút khí chỗ bầu bầy khí.
Chảy máu: hiếm xảy ra vì thời gian PEX ngắn (khoảng 2 giờ), chỉ phát hiện được trên xét nghiệm. Thời gian hết tác dụng của heperin trong 6 giờ, nên không có biểu hiện chảy máu trên lâm sàng.
Chú ý: Nếu xử dụng albumin 5% hoặc albumin 5% kết hợp với 500 ml dịch cao phân tử làm dịch thay thế. Để hạn chế rối loạn đông máu nên:
Thay huyết tương cách ngày
Truyền 500 ml plasma tươi đông lạnh sau mỗi lần PEX.
