Đại cương
Siêu âm tim stress là một thăm dò không chảy máu dùng để khảo sát vận động thành thất trong các thời kỳ nghỉ và khi gây stress đối với cơ tim (gắng sức, truyền Dobutamine, Dypiridamole, kích thích nhịp nhĩ nhanh ….), qua đó đánh giá chức năng tưới máu của động mạch vành hoặc đánh giá sức co của cơ thất trái.
Từ giữa những năm 80, siêu âm gắng sức được phát triển mạnh mẽ cùng với sự phát triển của kỹ thuật siêu âm, đặc biệt là kỹ thuật ghi hình số hoá. Với khả năng ghi nhận, lưu trữ và sắp đặt các hình ảnh bên cạnh nhau theo ý muốn, kỹ thuật này cho phép chúng ta so sánh trực tiếp được hoạt động co bóp cơ tim trong các pha nghỉ và stress. Thêm vào đó, với kỹ thuật hài hoà bậc hai (second harmonic), nội mạc của thành tim được nhìn thấy rõ nét hơn, điều này giúp cho sự đánh giá vận động thành thất được dễ dàng hơn.
Chỉ định
Bao gồm các chỉ định chung cho Siêu âm tim stress: SÂ tim gắng sức bằng thảm chạy hoặc xe đạp lực kế, SÂ Dobutamine. Nhưng SÂ Dobutamine được đặc biệt chỉ định khi người bệnh không có khả năng đạp xe hoặc chạy trên thảm do có bệnh lý về hô hấp, mạch máu ngoại vi, hệ cơ xương khớp hoặc thần kinh.
Bệnh mạch vành
Đau thắt ngực (ĐTN): chẩn đoán xác định, đánh giá mức độ
Thiếu máu cơ tim thầm lặng:
Kiểm tra cho những người có yếu tố nguy cơ bệnh mạch vành cao và: do yêu cầu nghề nghiệp (lái máy bay…), tập thể thao, trước 1 ca phẫu thuật lớn nào đó…
Sau nhồi máu cơ tim ( > 7 ngày ), nhằm xác định: tình trạng cơ tim (sẹo nhồi máu, đờ cơ tim…, thiếu máu cơ tim, nguy cơ tái phát…
Theo dõi người bệnh:
Sau nong hoặc làm cầu nối ĐM vành
Hiệu quả điều trị nội khoa
Khả năng tái thích nghi, lao động
Bệnh cơ tim
Đánh giá chức năng thất trái
Bệnh van tim
Mức độ bệnh
Chức năng cơ tim
Chống chỉ định
NMCT
ĐTN trong 24 giờ qua
ĐTN thể không ổn định
Hẹp thân chính ĐM vành trái
Viêm cơ tim và viêm màng tim cấp
Loạn nhịp nhanh: nhĩ và thất
NTT thất nhiều ổ hoặc chùm
Bloc nhĩ thất cấp II và III
Nhịp chậm
Suy tim NYHA 4
Hẹp chủ (có tiền sử xỉu, ngất)
Bệnh cơ tim phì đại tắc nghẽn
THA nặng khi nghỉ: HAtt > 200 và HAttr > 110 mmHg
Bệnh nhân mang máy tạo nhịp
Bệnh nhân có bệnh thực thể nặng: nhiễm khuẩn, thiếu máu…
Ngộ độc thuốc: digitalis…
Chuẩn bị
Người thực hiện
01 Bác sĩ chuyên khoa siêu âm tim
01 điều dưỡng
Phương tiện
Máy
Máy Siêu âm có chương trình vi tính chuyên dụng cho Siêu âm stress và ghi hình trên đĩa quang từ – MOD (hoặc đĩa CD, DVD).
Máy ghi điện tâm đồ 6 chuyển đạo
Các thiết bị cấp cứu Tim – Phổi, Oxy
Thuốc
Dobutamine – Atropine
Dịch đẳng trương
Nitroglycerine spray
Chẹn beta tiêm tĩnh mạch: Esmolol / Metoprolol / Propranolol
Chẹn canci tiêm tĩnh mạch: diltiazem, verapamil
Người bệnh
Ngừng thuốc:
Chẹn beta: ngừng 24 h trước thủ thuật nếu lâm sàng cho phép. .
Người bệnh đái tháo đường: không dùng insuline bình thường mà chỉ dùng insuline chậm và giảm 1/2 liều. Bệnh nhân không phụ thuộc insuline vẫn được uống thuốc hạ đường huyết.
Không ăn trong 2 giờ trước thủ thuật
Giải thích và người bệnh kí cam đoan đồng ý thủ thuật.
Hồ sơ bệnh án
Bác sĩ Siêu âm tim cần nắm rõ về chỉ định cụ thể cho người bệnh, về lâm sàng, điện tim đồ, X-quang tim phổi … để có định hướng rõ về phương pháp làm siêu âm stress, kết quả mong đợi …
Các bước tiến hành
Đo HA, ghi ĐTĐ 12 chuyển đạo
Xác định liều Dobutamine, tần số tim cần đạt (tần số đích)
Làm siêu âm khi nghỉ theo quy trình: 4 thiết đồ cơ bản (xem phần VIII:
Đánh giá kết quả)
Cạnh ức trái trục dài Mỏm tim 4 buồng
Cạnh ức trục ngắn Mỏm tim 2 buồng
Đặt đường truyền TM (bơm tiêm điện với Dobutamine) qua kim luồn.
Bắt đầu truyền Dobutamine với liều:
10 µg/kg/phút nếu Siêu âm khi nghỉ là bình thường
5 µg/kg/phút nếu Siêu âm khi nghỉ bất thường
Theo dõi người bệnh liên tục: đau ngực và các triệu chứng khác…
Cứ 3 phút lại tăng liều truyền lên 1 mức, lần lượt: 10, 20, 30 và 40 µg/kg/phút
Ở đầu phút thứ 3 của mỗi mức liều, nhóm thủ thuật tiến hành:
Bác sĩ Siêu âm ghi hình ảnh Siêu âm theo qui trình: 4 thiết đồ
Trợ lý và y tá đo huyết áp, ĐTĐ 12 chuyển đạo
Nếu sau liều 40 µg/kg/phút mà chưa đạt được tần số tim đích thì: . Tăng lên liều 50 µg/kg/phút khi tần số tim còn cách tần số đích 10 – 20 ck/phút.
Tiêm tĩnh mạch 0,25 – 0,5 mg Atropine (nếu không có chống chỉ định) khi tần số tim còn cách tần số đích > 20 ck/ phút.
.Hoặc cho bệnh nhân dùng 2 tay bóp 2 quả bóng nhỏ (gây cường giao cảm, tăng nhịp tim)
Khi đạt được tần số đích thì ghi Siêu âm, ĐTĐ, HA và ngừng truyền Dopamine.
Ở giai đoạn bình phục, phải đo HA và ghi ĐTĐ 12 chuyển đạo 2 phút/lần.
Tiếp tục ghi hình ảnh Siêu âm theo qui trình 3 phút/lần cho đến khi nhịp tim của bệnh nhân gần trở về gần tới mức khi nghỉ ( cao hơn khoảng
Đánh giá các hình ảnh siêu âm và kết luận về những rối loạn vận động thành tim
Theo dõi
Cần theo dõi người bệnh suốt trong qua trình thủ thuật. cần ngừng thủ thuật khi có những dấu hiệu sau:
Đau thắt ngực rõ.
Người bệnh không thể tiếp tục do khó thở, mệt hoặc có cảm giác sẽ ngất.
Có dấu hiệu co thắt mạch (ví dụ vã mồ hôi, nhợt nhạt).
Tụt huyết áp (mặc dù không có triệu chứng gì và/hoặc không có rối loạn vận động thành):
HAtt giảm > 20 mmHg (nếu trước thủ thuật HAtt
———– 30 – 40 ——- (———————– 110
———– > 40 ———-(—————————— > 150 mmHg).
Nếu có rối loạn vận động thành và HA tụt 20 mmHg thì phải truyền dịch muối đẳng trương.
Khi HAtt tăng lên > 220 mmHg hoặc HAttr > 120mmHg
Xuất hiện đồng thời: đau ngực, thay đổi ĐTĐ hoặc hạ HA (mặc dù chưa tụt đến mức như trên)
Xuất hiện mới thêm những rối loạn rõ rệt vận động thành
NTT thất đi từng chùm 3 trở lên, nhịp đôi, đồng thời với đau ngực hoặc HA hạ
Xuất hiện cơn rung nhĩ hoặc cơn nhịp nhanh trên thất
Xuất hiện bloc dẫn truyền
ST trênh xuống > 2 mm (có hướng dốc lên, nằm ngang hoặc dốc xuống) và xuất hiện mới thêm rối loạn vận động thành
Sóng U âm
Trục trặc máy móc
Nhồi máu cơ tim: hiếm gặp
Tai biến và xử trí
Cho Nitroglycerine dưới lưỡi khi có các tác dụng phụ của Dopamine, ví dụ đau ngực, thay đổi ĐTĐ kiểu thiếu máu, rối loạn nhịp tim không ổn định.
Có thể dùng Esmolol (Brevibloc) – chẹn β giao cảm tác dụng ngắn: tiêm TM chậm, liều 500 µg/kg trong 1 phút đầu, sau đó duy trì ở liều 50 µg/kg/phút. Nếu cần thì cứ sau 4 – 5 phút có thể tăng dần liều, mỗi tần thêm 50 µg/kg/phút. Thường thì liều hiệu quả là 100 µg/kg/phút.
Nếu không có Esmolol, thì có thể thay bằng Metoprolol (Lopressor, Seloken) 2,5 – 5 mg tiêm tĩnh mạch chậm trong 5 phút (dùng tối đa 15 mg) hoặc Inderal (propranolol, Avlocardyl) 0,5 – 1 mg TM chậm trong 5 phút (dùng tối đa 3 mg) hoặc Tenormine (atenolol).
Nếu bệnh nhân có chống chỉ định chẹn β giao cảm (hen PQ) : dùng diltiazem (Tildiem) hoặc verapamil (Isoptine).
Có thể xử trí hạ HA bằng cách: truyền TM nhanh khoảng 250 ml dung dịch muối đẳng trương để giữ HA > 90 mmHg.
Siêu âm tim stress có giá trị cao trong chẩn đoán bệnh tim thiếu máu cục bộ: thiếu máu cơ tim, đờ cơ tim sau nhồi máu cơ tim … Việc chẩn đoán bệnh tim thiếu máu cục bộ đóng vai trò quan trọng cho việc chỉ định can thiệp bằng ống thông, điều trị nội khoa hoặc phẫu thuật làm cầu nối động mạch vành …
Đây là một kỹ thuật hiện đại, có giá trị cao trong chẩn đoán và giúp cho chỉ định điều trị các bệnh tim mạch. Kỹ thuật hoàn toàn có thể được ứng dụng ở các cơ sở y tế chuyên ngành tim mạch có điều kiện về thiết bị và bác sĩ chuyên sâu về siêu âm tim.
Tài liệu tham khảo
Đỗ Doãn Lợi, Nguyễn Lân Việt và CS. Siêu âm Doppler tim. NXB Y học 2012.
Picano Eugenio. Stress Echocardiography 5th ed 2009
Thomas H. Marwick. Stress Echocardiography: It’s role in the diagnosis and evaluation- 2003
